Huyền thoại của một cái chết

“Cô có thấy sự kỳ diệu của Si Phan Don với cá sông Mekong chưa? – Đến một lúc nào đó, cô nên đến nơi để nhìn thử, để biết dù có bao nhiêu thang cá, thì cũng không ý nghĩa gì với cá sông Mekong, nếu xây đập ở đây!” – Nhà nghiên cứu Apichai Sunchindah khua bàn tay và chỉ vào vị trí phình to ra ở cái đuôi Nam Lào cho tôi xem.

Cái bụng phình to như bụng một con cá heo đó đã quẫy đạp trong tôi suốt 1 năm dài. Và tôi phải đi tìm nó.

Ở Kratie (Campuchia), trưa hôm đó, tôi, nghi ngờ hỏi cô gái: “Này, có cá heo thật không? Bao giờ tôi có thể nhìn thấy chúng?” – Cô gái cười: “Thấy ngay!”

Người chèo thuyền tắt máy, khua nước nhẹ như một người nhón chân bước. Hồ cá heo Kratie, thực ra là một đoạn phình của sông Mekong, với hằng hà sa số khối đá, ụ đất nổi giữa sông hệt một bàn cờ. Sự tĩnh lặng kéo dài vô tận. Tiếng nước bọp lên, ục ục nhẹ nhàng.

Thân thể màu xám nhạt, trơn lấp lánh dưới nắng trưa, quẫy một đường lượn ngọt khỏi mặt nước. Liền tiếp đó, oạp, oạp. Hàng chục thân thể cá khác bỗng bừng lên từ đâu đó, nhẹ nhàng gẩy nước, kiêu hãnh búng nửa người rời khỏi đáy sông ẩn giấu. Cá heo nước ngọt đấy!

Tôi không nhớ lúc đó mình đã thấy chúng bao nhiêu lần. Cứ như trẻ con. Chúng hú họa người chèo thuyền, đoán hướng nước, giữa hai mạn thuyền, phía xa, cá bung lên thở. Chú cá heo con dạn nhất, lễ mễ lượn lại gần, xám mờ như viên ngọc dưới làn nước mỏng. Đây là hồ cá heo Kratie, nơi huyền thoại còn giữ được hơn 30 cá thể cá kỳ lạ này, cá heo – và nước ngọt. To béo, tự tại, hiền lành, vui giỡn – giữa tạo vật kỳ quặc và xương xẩu của dòng sông ngập đá.

Cá heo nước ngọt Irrawaddy ở sông Mekong khiến tôi nhớ “Ông cá hô” – bộ phim dài về những người đan lưới cá khổng lồ, mong bắt được cá hô ở dòng Cửu Long của Việt Nam. Cá hô 200-300kg, cá heo cũng to khổng lồ. Cá hô đã trở thành một huyền thoại chết – chỉ còn trong những trang trại nuôi cá tại Việt Nam. Mừng là ở đây, cá heo vẫn còn sống. Chúng sống động để nhắc nhở rằng con người chúng ta từng có một Mekong huyền thoại, với những con cá hào sảng khổng lồ nặng vài trăm ký, to như cả một chiếc thuyền dài, chúng ta no đủ, sung túc, rực rỡ và toại nguyện với di sản của dòng sông. Anh Hout chèo thuyền nói: “Chúng tôi không bắt cá heo.” – Và anh cười.

Trên một hòn đảo ở Si Phan Don (vị trí mang tên “4000 hòn đảo”) – cái bụng phình to của dòng Mekong – tôi kinh ngạc khi ngồi nhìn xuống dòng nước chảy xiết trước mặt mình. Nước trong veo. Dưới nắng trời, thân cá con lấp lánh rợn lên như từng đợt kim loại đổ suốt vào dòng nước. Người chèo thuyền phía xa nhìn tôi lạ lẫm, tay ông rút nhẹ lưới, cá óng ánh bám đầy lưới như nạm một chiếc áo lụa bào. Đúng như những nhà nghiên cứu về sông Mekong từng kể tôi nghe trong buổi chuyện phiếm: “Si Phan Don là cái cổ chai, nơi hàng trăm loài cá di trú ngược, đẻ con, trú ẩn và theo dòng thác Khone Phapheng, đổ cá đầy ăm ắp về hạ nguồn dưới thác.”

Đây là mùa khô. Cả một dòng sông lấp lánh cá, cá con mỏng dính, bé tí xíu, sống động như một cơ thể khổng lồ đang thổi sức sống cho dòng chảy bên dưới. Khi tôi đứng ngửi mùi dòng sông, chiếc thuyền con tấp vào bờ, bụng thuyền đầy cá to, giương mắt tròn tươi rói nhìn bầu trời trước mặt. Phiên mua bán chỉ 4 -5 người dự, người ta mang cá lên đầy 2 giỏ, bán lại rồi ra về. Nhìn cách họ đếm cá, tôi đã hiểu vì sao một anh đánh cá ở Thái Lan lại hùng hổ cầm băng-rôn ra đường, biểu tình đòi mở cửa đập Pak Mun vài năm trước. Cá là miếng ăn, nguồn sống, gia đình và cả số phận. Tổ chức Sông Ngòi Thế Giới viết: “Trong mùa mưa, dân xung quanh sông có thể kiếm được 200,000 bath (khoảng 6000USD) nhờ bán cá. Cá cũng là 80% nguồn dinh dưỡng cho cư dân trong khu vực.” – Không có Mekong, không có cá, không có cuộc đời, không có cả sự sống – nhưng trên 6 quốc gia dọc dòng sông này, có lẽ chỉ có nông dân Thái Lan là những “kẻ thắng cuộc” duy nhất trong cuộc chiến bảo vệ đàn cá giương mắt tròn và chén cơm của mình.

Ông Apichai nói tôi hãy đi tìm Mekong để hiểu về nó, nhưng khi đứng trước dòng sông này, nó là một huyền thoại quá lớn không thể hiểu. Nước Mekong ở Campuchia trong đến gắt mắt, trắng trời. Nước Mekong ở Việt Nam đục đỏ phù sa. Nước Mekong ở Lào trắng xóa và lạnh buốt trên lưng dòng thác khổng lồ Khone Phapheng.

Lần đầu tiên, tôi nhận ra mình đã sống quá lâu cạnh một huyền thoại mà không hiểu chút gì về nó, không bao giờ kịp nhìn thấy nó hồn nhiên như cá heo, vĩ đại như thác và ngon lành như màu cá bạc lấp lánh.

Huyền thoại đó đang chết, trên Google Maps, gần Si Phan Don sẽ là đập thủy điện Don Sahong – ước mơ “cục pin của khu vực” mà Lào đang theo đuổi.

Lũ cá heo sẽ hát cho ai nghe – khi dòng sông ngừng chảy?

Khải Đơn